ایوان
خسرو یا طاق کسری یا ایوان مدائن برجسته‌ترین یادگار شاهنشاهی ساسانی، در
تیسفون واقع در کشور عراق کنونی است.[۲] ایوان طاق کسری به عرض ۲۵متر پس از
پل گاومیشان در ایران، عریض‌ترین طاق معماری باستان می‌باشد.[۳] این ایوان
به بلندی ۳۷متر است و طول نزدیک به ۵۰ متر دارد. بر بالای این طاق، زمانی
یک دیواری به بلندی ۷متر وجود داشت.[۴] در زمان حمله مسلمانان به ایران،
این کاخ، در سده هفتم میلادی غارت شد. سپس مدتی از آن به عنوان مسجد
استفاده شد و پس از آن کم‌کم متروکه شد. اما همیشه شاعران، جهانگردان و
تاریخ‌نگاران محو زیبایی و عظمت این کاخ شده‌اند
روی کار آمدن اردشیر ساسانی
ساسان ، موبدی از دودمان نجبا بود بر آتشکده ی آناهیتا در شهر استخر ریاست
داشت . پسرش بابک در شهر خیر در کنار دریاجه ی بختگان حکومت می کرد . بابک
پس از ساسان جانشین پدر شد و خود را شاه خواند (208 م) در این تاریخ شهر
استخر به دست گوچیهر شاه بازرنگی بود . بازرنگیان در نیسایه که در جهت
دیوار های سفیدش در دوره ی اسلامی بیضا نام گرفت ، سلطنت داشتند. چون
گوچیهر پادشاه بازرنگی در آن نواحی امیر بزرگ بود ، بابک برای پسرش اردشیر
از وی منصب ارگبدی دارابگرد را بگرفت. در سال ( 212م) اردشیر بر گوجهیر
قیام کرد و شهر نسا ( بیضا ) را به تصرف در آورد و او را کته و به جای وی
نشست. جون بابک درگذشت شاهپور جانشین او شد . میان دو برادر یعنی شاهپور و
اردشیر نزاع درگرفت. اردشیر به برادر مهتر خود حسد می برد، اما شاهپور بر
اثر اتفاق بمرد و اردشیر در سال 212 میلادر به آسانی جای او نشست سپس
اردشیر بر کرمان دست یافت و تا سواحل خلیج فارس پیش رفت. پس از آن
شادشاهپور اصفهان را بکشت و روانه ی اهواز شد و سرانجام در جنگ سختی که بین
او و اردوان پنجم در هرمزگان درگرفت ، اردوان را شکست داد و با مرگ او
سلسله ی اشکانی بر افتاد ( 28 آوریل سال 224م) پس از این نبرد پیروزمندانه
به تیسفون آمد و بر تخت نشست.
دین رسمی
اردشیر بابکان چون پادشاهی از خاندان موبدان بود پس از نشستن بر تخت سلطنت
دین زرتشتی را آیین رسمی ایران قرار داد و اعتقاد به ادیان دیگر را ممنوع
داشت . از دانشمندان زرتشتی که به پادشاهان ساسانی در تقویت و گسترش آن
دین خدمت کرده اند ، نخست باید تنسر موبد زمان اردشیر بابکان و دیگر آذربد
مهراسپندان،موبد زمان شاپور اول و کرتیر موبد زمان هرمزد و بهرام اول را
نام برد . در زمان ساسانیان به همت این موبدان بیست ویک نسک اوستای قدیم
را به زبان پهلوی ترجمه کردند و آن ترجمه را زند نامیدند که به معنی تفسیر
است . چون فهم کتاب زند به سبب وجود لغات آرامی در آن مشکل می نمود سپس
شرحی به زبان پارسی ساده بر زند نوشتند و آن را پازند خواندند . اساس
سیاست داخلی ساسانیان هماهنگی دین و دولت بود .
در دورة ساسانی هنر معماری نسبت به مجسمه سازی و نقاشی در درجة اول قرار
داشت . آثار اولیة معماری ساسانی شباهت بسیاری به معماری دورة پارتی دارد .
از بناهای ساسانی در قرن سوم میلادی ، کاخ اردشیر در فیروزآباد است . یکی
از آثار دورة ساسانی طاق کسری است که بقایای دربار معروف خسرو اول و دوم
در تیسفون می باشد . این طاق اکنون در کناردجله در نزدیکی بغداد در جایی به
نام سلمان پاک قرار دارد . در فاصلة یکصد کیلومتری تیسفون قصر دستگرد
قرار داشته خسرو دوم پرویز بوده است . دیگر کاخ شیرین است که خسرو دوم آن
را برای زن محبوب خود شیرین بنا کرده است و هنوز آثار آن در شهری به نام
قصر شیرین باقی است . یکی از جالبترین آثار تاریخی ، غاری است که در صخره
ای در طاق بستان کنده اند و شکارگاه خسرو دوم را نشان می دهد . این آثار در
مدخل شهر کرمانشاهان هنوز باقی است . یکی از آنها شاپور اول را نشان می
دهد که والرین در جلوی او به زانو درآمده و سیریادیس امپراتور جدید روم در
حال احترام به پیش شاپور ایستاده است . در غار شاپور نیز مجسمة بزرگی از
شاپور اول پیدا شده که اکنون در آن غار برپا است.
از آنجائیکه مراکز عمده تمدن ساسانی شهرهایی واقع در دشتهای ایران و دور از
معادن سنگ بود است. گچبری های تمام رنگی با تکنیک قالبی به دیوار و سقف
بناها الصاق می شد و کاربرد آن، بیشتر در دوره سلوکی و پارتی از طریق یونان
و روم به ایران راه پیدا کرد و به مرور زمان خصوصیات شرقی خود را بازیافت .
نقش مایه ها و طراحی های بکار رفته در گچبری ها به صورت نقوش گیاهی شامل
گل و بته, پالمت, انار, انگور, طرح های هندسی و جانوری بشکل گراز, آهو,
مرغابی و نقوش انسانی با موضوعات شکار, ضیافت, نقوش شاهانه و نقوش آیینی با
تکنیک قالبی بوده است.
نمونه هایی که از گچبری های این دوره باقی مانده به صورت قسمتی از گچبری
های مربوط به طاق ها, پایه ستون و تزیینات الصاقی به دیوارها, با نقوش از
قبیل گل و بته, نقوش آهو و قوچ و گراز و نقوش انسانی از منطقه حصار دامغان
است از ناحیه چال ترخان ری در جنوب تهران نیز در اواخر ساسانی گچبری های به
دست آمده که پیوندی بین گچبری ساسانی و اسلامی است. این نمونه ها به صورت
تصویر شکار بهرام پنجم یا بهرام گور با آزاده و نقش صورت آناهیتا که الهام
گرفته از الهه های باروری مانند ایشتار است. این گچبری ها دارای ویژگیهای
خاص دوره ساسانی بوده و نمونه های دیگری که با نقوش گل و بته و نقوش هندسی
به صورت مکرر و قالبی تکرار شده, همچنین نیم تنه های گچی شاهان ساسانی و
مجسمه های کوچک کودکان و زنان که از حاجی آباد فارس بدست آمده است.
حوطه تاریخی طاق بستان، در دامنه کوهی به همین نام و در کنار چشمه ای در
شمال شرقی حاشیه شهر کرمانشاه قرار دارد. در این محوطه، آثاری از دوره
ساسانی شامل سنگ نگاره اردشیر دوم و دو ایوان سنگی به نام های ایوان کوچک و
بزرگ وجود دارد. ایوان کوچک در سمت چپ سنگ نگاره اردشیر دوم و ایوان بزرگ
در سمت چپ ایوان کوچک دیده می شود.
این ایوان فضای مستطیل شکل به عرض 96/5 متر، عمق 80/3 متر و ارتفاع 30/5
متر است. در دو طرف ورودی آن، دو جرز چهارگوش به پهنای نه سانتیمتر بلندی
37/2 متر دیده می شود. در بالای این جرزها، طاقی با قوس نیم دایره ای قرار
دارد که ده سانتیمتر از سطح داخلی جرزها عقب تر است. دیوار انتهای این
ایوان به دو بخش تقسیم شده است: در بخش فوقانی، طاقچه ای به عمق سی
سانتیمتر و بلندی 93/2 متر ایجاد شده است. در داخل این طاقچه، پیکره های
شاهپور سوم و پدرش شاهپور دوم همراه با کتیبه هایی به خط پهلوی و به زبان
فارسی میانه حجاری شده است.
از آتشکده هایی که در عهد ساسانیان ساخته شده، تعداد قابل توجهی در نقاط
مختلف ایران، هنوز به چشم می خورد. ایرانیان قدیم پیش از آنکه به دین اسلام
درآیند، پیرو آیین زرتشتی بودند و در آیین زرتشت برای تجلیل آتش که به نظر
آنها یکی از اصول چهارگانه مقدس بود، تشریفاتی انجام می دادند و هنوز هم
انجام این تشریفات در میان ایرانیانی که آیین قدیم خود را حفظ کرده اند،
معمول است.
تیسفون (مدائن)، به دست پارتها بنا نهاده شد. این شهر پایتخت امپراتوری
پارتها و بعد ساسانیان تا استیلای اعراب بر ایران بود. این بنای تاریخی
قصری بزرگ بوده که محل زندگی و دربار پادشاه بوده است. بنیان گذار آن را
شاپور ذوالاکتاف (م 379 میلادی) دانسته اند. علت نامگذاری آن به این اسم،
تالار بزرگی است که از طاق قوسی آن هنوز هم آثاری باقی است و مهمترین قسمت
این بنای عظیم بوده است و به چنین تالارهایی ایوان گفته می شد. در هنگام
تولد حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم خسرو اول انو شیروان در این
کاخ حکومت می کرد و بنابر برخی روایات، در شب میلاد حضرت ختمی مرتبت بخشش
های مهمی از آن فرو ریخت و از میان رفت.
